Dzieje fabryki 1945 – 2006

Przejmowanie fabryki przez władze polskie odbyło się w dwóch etapach. W czerwcu 1945 r. radziecki komendant wojenny miasta przekazał zabudowania fabryczne grupie operacyjnej Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów. Jej zadaniem było zabezpieczenie zakładu przed dewastacją i penetracją przez szabrowników. Gromadzono i zabezpieczano także surowiec na potrzeby przyszłej produkcji. Naprawiano uszkodzone kominy, montowano silniki przy pompach, oczyszczano kotłownię, wymieniano przewody wodne, parowe i energetyczne. Kolejny rozdział w historii fabryki rozpoczął się 7 listopada 1945 r., kiedy przedsiębiorstwo przejęte zostało przez Centralny Zarząd Przemysłu Włókienniczego. Polska fabryka otrzymała nazwę Państwowe Zakłady Przemysłu Lniarskiego Nr 4Odra” w Nowej Soli. Jednak do końca lat 40. posługiwano się w nazwie fabryki dodatkiem nagłówkowym dawniej Gruschwitz. Prawdopodobnie używanie wcześniejszej nazwy było ważne ze względu na przedwojenną renomę fabryki, co w przypadku odbiorców jej wyrobów w Europie Zachodniej nie było bez znaczenia. W dniu 24 listopada 1945 r. uruchomiono kotłownię i elektrownię, z której energię skierowano do miejskiej sieci. W tym czasie w fabryce zatrudnionych było 156 osób, w tym 91 Niemców. Zatrudnienie niemieckich pracowników, którzy dysponowali niezbędnym doświadczeniem było w tym okresie konieczne. Grupy tej początkowo nie objęto akcją wysiedlania i dopiero w miarę przybywania polskich fachowców liczba niemieckich pracowników ulegała zmniejszeniu. Stan załogi powiększał się wraz z uruchamianiem kolejnych wydziałów. W styczniu 1946 r. pracowało już 256 osób, jednak większą część załogi stanowili nadal Niemcy (142 osoby). Latem zatrudnienie przekroczyło 1000 osób, a w styczniu 1947 r. – 1864 osób (w tym 5 Niemców). Przerób lnu uruchomiono 3 stycznia 1946 r. Zdolność produkcyjną fabryki ograniczał w dużej mierze stan techniczny wrzecion, których było ogólnie około 16 000. Rozpoczęto produkcję przędzy na 822 wrzecionach, a latem 1947 r. pracowało ich już 12 300. W 1946 r. wyprodukowano 304 ton przędzy lnianej, pakulanej i konopnej. Lniany surowiec przerobiono na miejscu w uruchomionej niciarni lnu uzyskując 126 ton nici lnianych. Pozostały surowiec przekazano innym zakładom. W lipcu 1946 r. rozpoczęto także produkcję nici bawełnianych. Początkowo czynnych na wydziale było tylko 4 800 wrzecion na skręcalni i 3 automaty na wykańczalni. Pozwoliło to jednak na wyprodukowanie jeszcze w tym roku 31 ton nici.

Uruchomiona w 1946 r. fabryka nici nie była już wielkim kombinatem przemysłowym zrzeszającym kilka zakładów produkcyjnych i grupy podwykonawców. Początkowo produkcję realizowano w oparciu o zapasy surowcowe zgromadzone jeszcze w czasie trwania wojny. W latach 1947-1948 przystąpiono do akcji kontraktacji lnu i konopi, która objęła gospodarstwa rolne na terenie sześciu powiatów. Kooperantem fabryki została także roszarnia w Radwanicach, którą w 1955 r. przyłączono do nowosolskich zakładów jako jeden z wydziałów. Surowce do produkcji sprowadzano także z Belgii, Jugosławii, Włoch i oczywiście z ZSRR (bawełna). W okresie realizacji planu 5-letniego (1950-55) produkcja rolna w Polsce uległa znacznemu obniżeniu, tym samym nowosolska fabryka nici (od 1951 r. – Nadodrzańskie Zakłady Przemysłu Lniarskiego) borykała się z problemami surowcowymi. Zmieniał się także asortyment produkcji. Do wyczerpania poniemieckich zapasów surowca w 1949 r. wytwarzano nici celulozowe typu Vistra. W 1950 r. zaprzestano produkcji nici pakulanych, a nici szwalne ze sztucznego jedwabiu wytwarzano do 1952 r. Spadek produkcji miał także bezpośrednie przełożenie na wysokość zatrudnienia, które do połowy lat 50. stale ulegało zmniejszaniu (1950 r. – 3360 osób, 1956 r. – 2750 osób).

Koniec lat 50. i początek następnej dekady przyniósł wzrost produkcji globalnej zakładu i zatrudnienia (w 1958 r. zatrudnienie ponownie przekroczyło 3000 osób, z czego aż 70% stanowiły kobiety). Kapitalne znaczenie dla rozwoju przedsiębiorstwa miało uzyskanie kontraktów na produkcję nici bawełnianych na eksport do nowo powstałych krajów afrykańskich, krajów Bliskiego Wschodu oraz na Kubę i do Albanii. Nadal znaczna część produkcji kierowana była do ZSRR. Począwszy od 1963 r. rozpoczęto modernizację budynków fabrycznych i parku maszynowego. W przędzalni lnu zamontowano instalację odpylania maszyn, przebudowano przędzalnię i niciarnię bawełny. Wybudowano wydział bielnika i farbiarnię, które wyposażono w nowoczesne, automatyczne urządzenia. Przebudowano także system rurociągów parowych i wodnych, uruchomiono nową turbinę parową, zmodernizowano trakcję elektryczną. W połowie lat 60. podjęto produkcję wyrobów z materiałów odpadkowych. Z odpadów przędzy i nici wytwarzano sznurowadła, sznury do bielizny, nici do wyrobu chodników, a ze zużytych szczotek do maszyn – szczotki dla gospodarstw domowych. Globalna produkcja w 1965 r. osiągnęła poziom 2750 ton przędzy (lnianej i konopnej) oraz 1700 ton nici (lnianych, konopnych i bawełnianych). Nową jakość w funkcjonowanie przedsiębiorstwa wniosły inwestycje związane z boomem gospodarczym początku lat 70. XX w. Już w 1971 r. rozpoczęto realizację największej inwestycji w powojennych dziejach fabryki. Wzdłuż ulicy Wrocławskiej wzniesiono kompleks produkcyjny wytwórni nici syntetycznych (poliamidowych i poliestrowych) z własnym biurowcem. Nowy wydział wyposażono w nowoczesne urządzenia produkcji zachodniej i japońskiej. Inwestycje prowadzono także na innych wydziałach fabryki, gdzie wymieniono część maszyn, uruchomiono przędzalnię bawełny, zmodernizowano kotłownię. Prowadzono także szerokie inwestycje socjalne. W dniu 1 stycznia 1973 r. zakład otrzymał nazwę Nowosolska Fabryka Nici „Odra”.Jej rozwój przyniósł wzrost zatrudnienia – w 1975 r. pracowało w NFN już 4350 osób. Wraz z kryzysem gospodarczym początku lat 80. dynamika rozwoju fabryki osłabła. W 1983 r. rozpoczęto jeszcze inwestycję budowy nowego ujęcia wody i oczyszczalni ścieków, jednak jej ukończenie wymagało zaciągnięcia wysokich kredytów, co w okresie narastającego kryzysu gospodarczego w Polsce stanowiło wielkie obciążenie dla przedsiębiorstwa.

Do końca lat 80. XX w. NFN „Odra” należała do największych producentów nici w bloku państw socjalistycznych. Produkowane w Nowej Soli nici lniane, bawełniane, stylonowe, syntetyczne w różnych kolorach i o różnym przeznaczeniu znajdowały odbiorców głównie w krajach powiązanych gospodarczo i politycznie z ZSRR. Powiązania te uległy zerwaniu wraz z przemianami politycznymi w latach 1989 i 1990. Zanim załamał się rynek zbytu wystąpiły problemy na krajowym rynku surowcowym, który nie mógł pokryć zapotrzebowania fabryki. Brak dewiz na import surowców oraz ciążące na fabryce zobowiązania kredytowe w szybkim tempie doprowadziły do ograniczenia produkcji. Kryzys jaki przeżywała fabryka wymusił już w 1993 r. zamknięcie pierwszych wydziałów (przędzalni lnu). Nie przyniosły rezultatu próby ratowania przedsiębiorstwa poprzez przekształcenie fabryki w spółkę, zwolnienia grupowe, przerwy w produkcji i pozbywanie się części majątku. W 1997 r. wydzierżawiony został najnowocześniejszy wydział NFN – niciarnia syntetyków. Przez rok prowadziła w nim swoją działalność firma Stilsole. Po zamknięciu przędzalni i niciarni bawełny fabryka praktycznie zaprzestała działalności i spółkę w sierpniu 1998 r. postawiono w stan likwidacji. Wydział syntetyków w 1998 r. zakupiła spółka Racom z Katowic. Pod nazwą Zakładu Produkcji Nici „Odra” firma przejęła 140 osobową załogę i przez kilka lat prowadziła produkcję technicznych nici poliamidowych i wiskozowych. Postępowanie upadłościowe NFN „Odra” zostało z powodu braku środków na jego prowadzenie umorzone na początku 2002 r. i fabryka ponownie weszła w stan likwidacji. Dopiero w 2006 r. akcjonariusze spółki wyrazili zgodę na całkowite zbycie pozostałości firmy i przekazali majątek miastu. Do tego czasu część zabudowań pofabrycznych została sprzedana wielu niewielkim podmiotom gospodarczym, które uruchomiły w nich produkcję. Jednym z nich była spółka z o.o. Mega, która od 2000 r. prowadziła produkcję technicznych nici syntetycznych, nici bawełnianych i zdobniczych. W latach 2002-2012 w oparciu o park maszynowy dawnej fabryki działalność produkcyjną prowadziła firma Grzanpol (m.in. produkcja nici wędliniarskich). Dziś tradycje produkcyjne dawnej fabryki na jej terenie kontynuują dwa podmioty gospodarcze: Zakład Produkcji Nici „Nitka” (produkcja nici syntetycznych i bawełnianych) oraz Zakład Produkcyjno-Handlowy Odra-Zbyt S.C. (produkcja bawełnianych kordonków i sznurków do szydełkowania i haftowania).

W mniejszych budynkach pofabrycznych ulokowały się drobne firmy usługowe: stolarnie, warsztaty samochodowe, a także hurtownie, producenci figur ogrodowych i składy budowlane. W niektórych pomieszczeniach urządzono mieszkania na wynajem. Niestety, w okresie likwidacji fabryki nie udało się zbyć głównych hal fabrycznych, np. przędzalni lnu i bawełny, które pozbawione nadzoru uległy dewastacji.

Na skróty